1 -مقدمه
دریاچههای شور، دریاچههایی بسته با درجات متفاوت شوری با ویژگیهای منحصر به فرد در مناطق خشک و نیمه خشک
جهان واقع هستند. دلیل این شوری، بیشتر بودن تبخیر از جریانهای ورودی، و یا ورودی آب شور و یا هر دو عامل است[1.[
دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه فوق اشباع نمکی ایران است که در سالهای اخیر با توجه به کمبود آب ورودی و افزایش دما،
حاشیه و بیشتر بخش جنوبی دریاچه خشک شده، بهصورتیکه دریاچه شروع به دگرگونی کرده، شوری و دمای آن مرتباً زیاد
شده و سطح آب کاهش یافته و شوری آن به بیش از400 گرم در لیتر رسیده است. در پی خشک شدن دریاچه، رسوبات
شیمیایی، شامل رسوبات کربناته، سولفاته و کلروره در بستر آن نمایان شده است. شوری باالی دریاچه موجب شده که کلراید
سدیم آستانه اشباع بودن را گذر نموده و در کف دریاچه ترسیب شود. با ورود آبهای شیرین در فصل بهار، مجدداً نمک کف
در آب حل شده و شوری آب دریاچه را افزایش میدهد. پدیده افزایش نمک میتواند تاثیرات مخربی بر اکوسیستم، منابع آب و
پارامترهای اقلیمی داخل و اطراف آن داشته باشد[2 .[بنابراین اطالع از میزان نمکها در آب و پیشبینی تغییرات ترسیب و
حل آن در آینده میتواند در مدیریت این اکوسیستم موثر باشد.
در اکثر ماههای سال 1386 غلظت کلراید سدیم در دریاچه در حال افزایش است؛ در نتیجه مجموعاً هالیت در این سال در
حال افزایش غلظت و میزان ترسیب کم بوده است. در خرداد 1390 مقدار زیادی هالیت )kgw/mol 8.3 )حل شده است که
این عدد بزرگ بر جمع تجمعی دیگر ماههای سال اثر گذاشته و باعث شده نمودار سال 1390 میزان هالیت انحالل یافته را
بیشتر از ترسیب شده اعالم کند. در مرداد 1388 میزان زیادی هالیت )kgw/mol 88.0 )ترسیب شده که باعث کوچک شدن
مجموع نمک ترسیب و انحالل یافته در دریاچه شده است. در خرداد 1389 مقدار زیادی هالیت )kgw/mol 53.1 )در دریاچه
حل شده و در ماههای بعد از آن عمدتاً ترسیب هالیت اتفاق افتاده است.
ز خرداد 1386 تا مرداد 1386 دریاچه حجم قابل توجهی از آب خود را از دست داده است؛ به این صورت که از 58.9
میلیاردمترمکعب در خرداد 1386 به 87.8 در تیر 1386 و سپس به 73.7 میلیارد متر مکعب در مرداد 1386 رسیده است. در
نتیجه تبخیر و کاهش حجم، غلظت نمک در این زمان باال میرود)شکل5.)
در زمانهایی مانند مرداد 1388،تیر1389 و مرداد 1390 علیرغم کاهش حجم، ترسیب هالیت افزایش یافته است. این
نتیجه بدست میآید که دریاچه از حد اشباع سدیم رد شده است و دیگر تبخیر موجب افزایش غلظت نمک در آن نمیشود،
بلکه تا جایی آن را حل میکند و سپس ترسیب میکند.
در اردیبهشت 1391 بر خالف مرداد 1386 که با افزایش حجم آب مواجهایم، مجدداً غلظت نمک در دریاچه افزایش
مییابد. در این زمان حجم زیادی آب شیرین وارد دریاچه شده که حجم آب را از 3 میلیارد مترمکعب در فروردین 1391 به
54.3 میلیارد مترمکعب در اردیبهشت 1391 رسانده است. در این زمان نمک تهنشین شده در کف، مجدداً حل شده است.
بنابراین، افزایش غلظت نمک کلراید سدیم در آب دریاچه گاهی در اثر تبخیر و کاهش حجم آب دریاچه و گاهی در اثر
ورودی آب شیرین و انحالل مجدد نمک است. در سالهای اولیه دوره مورد مطالعه عمدتاً افزایش تبخیر موجب افزایش شدید
غلظت شده، ولی بعد از این دوران افزایش تبخیر موجب رسوب هالیت و ورود آب شیرین، موجب انحالل مجدد هالیت میشود.
اگر میزان جرم هالیت ترسیب یا انحالل یافته را تقسیم بر )مساحت دریاچه×چگالی هالیت( کنیم، میزان نمک ترسیب و
یا حل شده در دریاچه بر حسب میلیمتر در هر ماه به دست میآید. نمودار برای زمانی که تقریباً کاهش حجم آب دریاچه
باعث افزایش شدید غلظت نمیشود- از خرداد86 – رسم گردیده است )شکل6 .)با ضرب مقدار هالیت تهنشین شده در هر ماه
برحسب میلیمتر در دانسیته آب دریاچه، سرعت تهنشینی یا انحالل نمک در هر ماه بدست میآید)شکل 7.)
3 -نتیجه گیری
ترسیب نمک در دریاچه ارومیه بسیار تحت تاثیر میزان تبخیر است. از تاریخ شهریور 1386 تا خرداد 1392 مجموعاً به
ترتیب 97 و 140 میلیون تن نمک کلراید سدیم در دریاچه رسوب و یا حل شده است. در نیمه اول سال 1386 حجم قابل
توجهی از آب دریاچه در اثر تبخیر از دست رفته است. با تبخیر آب و کاهش حجم دریاچه غلظت کلراید سدیم در دریاچه باال
میرود. در سالهای بعدی با افزایش تبخیر هالیت ترسیب میشود و غلظت نمک حل شده در دریاچه کاهش و در فصول تر
نمک تهنشین شده در کف مجدداً انحالل مییابد. بنابراین عدد 140 میلیون تن نمک انحالل یافته، همیشه به معنی انحالل
مجدد نمک رسوب شده نیست و گاهی به معنی افزایش غلظت در اثر تبخیر است. بیشترین ترسیب هالیت در مرداد 1388 و
1390 با ارتفاعی حدود 6 میلیمتر و با سرعتی معادل 74.0 گرم بر سانتیمتر مربع اتفاق افتاده است.
مراجع
[1] Eugster HP, Hardie LA. Saline lakes. InLakes 1978 . Springer , New York , NY.
]2 ]طرح استحصال صنعتی امالح با ارزش دریاچه ارومیه با رعایت مالحظات زیست محیطی، “ارزیابی تطبیقی متودولوژی های
استحصال صنعتی امالح با ارزش دریاچه ارومیه با رعایت مالحظات زیست محیطی”،گزارش نهایی، سازمان زمین شناسی و اکتشافات
معدنی کشور،1394.
[3] Hounslow A. Water quality data: analysis and interpretation. CRC press; 2018 Feb 6.
]4 ]طلوعی، ج.، مطالعه و بررسی ژئوشیمیایی و هیدروشیمیایی و شناخت فازهای رسوبات شیمیایی حوضه رسوبی تبخیری دریاچه
ارومیه، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران،1376.
[5] Marjani A, Jamali M. Role of exchange flow in salt water balance of Urmia Lake. Dynamics of
Atmospheres and Oceans. 2014 Mar 1;65:1-6.
]6 ]مرجانی، ع.، جمالی، م. مدلسازی سه بعدی تعادل آب و انتقال آب شوری در دریاچه ارومیه، چهارمین کنگره ملی مهندسی عمران،
دانشگاه تهران،1387.